De geketende boer en het sorteren van winnaars

FarmerFriendly of On the way to Planet Proof? Dagverkoop, poolcontract of vaste-prijs-contract? Vrije mester of contract? Coöperatie of beursgenoteerd? Veiling of contract? Allemaal keuzes van vragers en aanbieders om de relaties in de keten vorm te geven.

En als er sprake is van keuzes, dan vragen economen zich meteen af welke keuze in een bepaalde situatie het efficiëntst is. Zo ook de Amerikaanse hoogleraar agrarische bedrijfseconomie Michael Boehlje. Dergelijke vraagstukken waren ook al buiten de landbouw bestudeerd en hij koppelde die inzichten aan zijn grote kennis van de Amerikaanse landbouw. Dat leidde in 1999 tot een veel geciteerd wetenschappelijk artikel: Structural changes in the agricultural industries: how do we measure, analyse and understand them?

Relaties in de keten
Boehlje benoemde 3 factoren die doorslaggevend lijken te zijn in de vormgeving van relaties in de keten. Allereerst de mate van programmeerbaarheid (beheersbaarheid) van de productie. Als die groot is, kan je op specificatie van de afnemer produceren (bijvoorbeeld een bepaald ras appelen of een grote hoeveelheid voor een reclameactie spinazie). Dan ga je met elkaar een intensievere relatie aan via een contract, in plaats van te wachten of de ander wel komt opdagen op de veiling.

Hetzelfde geldt als je specifieke investeringen in machines of in kennis moet doen voor een bepaalde klant. Ook dan wil je wel garanties dat je over langere periode je investering terug kunt verdienen. Dat gaat straks bijvoorbeeld spelen bij de GLB-ecoregelingen: voor een contract van 1 jaar ga je geen onderwaterdrainage in de veenweide aanleggen. Dan wil je een contract van misschien wel 25 jaar, zodat je daarop je bedrijfsstrategie kunt bouwen.

Winst objectief splitsen
Een laatste factor is het feit dat de markt veronderstelt dat je de winst via de prijs tussen de partijen op een objectieve manier kunt splitsen. Soms lukt dat niet. Ik ken zo snel geen goede landbouwvoorbeelden. Maar stel je voor dat je als akkerbouwer, met veel kennis van vroege kiemstadia van planten, in zee gaat met een onderzoeker in kunstmatige intelligentie van de TU Twente om de beste onkruidherkenningssoftware te ontwikkelen. Als dit een succes wordt, is dit dan de verdienste van de akkerbouwer of de ict-nerd? Moeilijk te zeggen, dan is het maar het slimst om een gezamenlijke onderneming op te richten en beide aandeelhouder te worden.

Met zijn analyse voorzag Boehlje dat de voedselketen, inclusief de landbouw, steeds meer ging lijken op industriële bedrijfstakken. Onder andere door ict en genetica wordt het proces steeds beheersbaarder. Al in de opening van zijn artikel schreef hij dat de bedrijfstak die wordt gedomineerd door op het gezin gebaseerde, kleinschalige, relatief onafhankelijke bedrijven, zich ontwikkelt naar grote bedrijven die veel strakker in de rest van de keten zijn geïntegreerd. En - zo waarschuwde hij - zo'n geïntegreerde bedrijfstak wordt als het om milieuregelgeving gaat net zo behandeld als andere industrieën. Ze kunnen niet vertrouwen op de sympathie voor het kleine gezinsbedrijf.

Denken in voedselsystemen
Zijn inzichten kwamen voort uit het ketendenken van de jaren '90. Dat was deels weer schatplichtig aan het begrip Agribusiness dat prof. Ray Goldberg begin jaren '60 op Harvard University had geïntroduceerd. Dat gebruiken we nog steeds om aan te geven dat de landbouw weliswaar 1,5% van de economie is, maar het totale complex wel 7%. En intussen maakt het denken in voedselsystemen opgang, omdat we ook aandacht krijgen voor de rol van bijvoorbeeld banken en ngo's.

Begin deze eeuw keek een team van onderzoekers onder leiding van Gary Gereffi naar ketenorganisaties in tal van sectoren (maar niet in de agrosector). Die constateerden dat er 5 'ideaaltypes' zijn. Aan het ene uiterste de klassieke markt met veel vragers en aanbieders voor een standaardproduct, zoals we die in de economieboekjes op school leren. En aan de andere kant ondernemingen die bijna alles zelf doen, van het telen van gewassen tot het leveren aan consumenten. Zowel het Belgische Colruyt, als boeren met eigen verkoop of zeer korte keten lijken aanhanger van dat model. Ondernemen is het kiezen van de juiste organisatievorm. De economie sorteert de winnaars uit.

Krijn J. Poppe

Krijn Poppe werkte bijna 40 jaar als econoom bij het LEI en Wageningen UR en vervult nu een aantal advies- en bestuursfuncties. Voor Boerenbusiness duikt hij in zijn boekenkast en bespreekt actuele ontwikkelingen aan de hand van klassiek geworden studies.

© DCA Market Intelligence. Op deze marktinformatie berust auteursrecht. Het is niet toegestaan de inhoud te vermenigvuldigen, distribueren, verspreiden of tegen vergoeding beschikbaar te stellen aan derden, in welke vorm dan ook, zonder de uitdrukkelijke, schriftelijke, toestemming van DCA Market Intelligence.