Wie negeert wat je niet kunt meten, maakt grote fout

Met de corona-pandemie is de term 'Dashboard' tot in het Torentje gemeengoed geworden. Tot vreugde van de software-industrie, die al langer vond dat een manager niet zonder een dashboard met key performance indicators (kpi), grafieken en metertjes met metrics kan. Ook de boer moet eraan geloven. De Commissie May pleitte voor een kringloop-dashboard en het Deltaplan Biodiversiteitsherstel propageert kpi's.

Nieuw is dat denken over managen met kengetallen niet. Bedrijfseconomen in de landbouw vinden in het proefschrift dat Jan Age Kuperus in januari 1970 aan de Nederlandse Economische Hogeschool (de huidige Erasmus Universiteit Rotterdam) verdedigde, al een doorwrochte analyse over het opstellen van kengetallen voor de landbouw.

Drs. J.A. Kuperus was bij het LEI verantwoordelijk voor de verwerking van de gegevens en had in de jaren '60 voor Sicco Mansholt in Brussel het Europese boekhoudnet helpen opzetten. 'Bedrijfseconomische verslaggeving voor landbouwbedrijven' was de titel van zijn studie. Kuperus behandelde daarin de vraag hoe de resultatenrekening het best kon worden gepresenteerd en wat je dan daarop moest aanvullen met kengetallen.

Bedrijfsstrategie of verdienmodel
Hij benadrukte dat de cijferpresentatie ('het dashboard' dus) gebaseerd moest zijn op wat hij de 'bedrijfsconceptie' noemde. Iets wat we nu wellicht de bedrijfsstrategie of het verdienmodel noemen. Een cijferopstelling waarin de veevoerkosten bij de kosten van de big werden geteld tot de totale kosten waarna de verkoopopbrengsten van het varken werden afgetrokken om de (voer)winst te laten zien.

Dat was wat hem betreft heel wat anders dan een opstelling waarin de opbrengsten werden verminderd met de aankoopkosten van de big. Om de opbrengst uit groei te laten zien, die met de voerkosten kon worden verminderd om de winst te tonen. In het laatste geval blijkt veel duidelijker dat de veehouder de groei moet managen om de voerkosten meer dan goed te maken.

Kengetal netto-overschot
Kuperus beredeneerde dat bedrijfsactiviteiten zo sterk samenhangen en er diverse interne leveringen zijn. Voor een goed inzicht in het bedrijf via de winst- en verliesrekening moet je daarom – zoals we nu nog steeds doen - kostensoorten en opbrengstsoorten centraal stellen. De meer arbitraire berekeningen van saldi van gewassen of kostprijzen horen dan in aparte analyse-schema's thuis. De winst- en verliesrekening mondde zo uit in het kengetal 'netto-overschot'. Omdat bij de kosten ook de onbetaalde kosten van eigen arbeid en eigen vermogen van de boer en zijn gezin werden meegenomen was dat nogal eens negatief.

Nadat ik in de jaren '80 enkele verantwoordelijkheden van de gepensioneerde Kuperus had overgenomen, hebben we die term veranderd in 'netto-bedrijfsresultaat'. Het lukte steeds minder goed de algemene pers uit te leggen waarom het netto-overschot jaar-in jaar-uit een tekort was. In het beleid verschoof de aandacht van modernisering naar milieu en van bedrijfsresultaat naar inkomen.

Liberale marktgerichte visie
Maar een Franse promovendus die in de jaren '80 de melkveehouderij in Bretagne en Nederland vergeleek, concludeerde dat er een mentaliteitsverschil tussen beide gebieden was. Dat manifesteerde zich in dat begrip netto-bedrijfsresultaat met kosten voor eigen arbeid en kapitaal: een liberale, marktgerichte visie op het landbouwbedrijf. Bezuiden Brussel worden alleen inkomens berekend. En Nieuw-Zeelandse boeren die soms minder met hun bedrijf lijken getrouwd, letten vooral op rendement op eigen vermogen. Kortom kengetallen en dashboards zijn nooit echt neutraal, maar zeggen ook iets over hoe je naar een zaak of probleem kijkt.

Wat de resultatenrekening en zijn kengetallen betreft, is er dus sinds 1970 niet veel veranderd. Begin jaren '90 was er nog een forse discussie over het (te) ingewikkelde begrip Omzet & Aanwas in de veehouderij en wat later kwamen er internationale accountancy regels voor biologische activa (levend materiaal). Maar dan hebben we het al over Bedrijfseconomische verslaggeving in een veel bredere betekenis: naast een winst- en verliesrekening ook een balans, staat van herkomst en besteding van middelen en overzicht verloop vermogen.

Rond door het bedrijf
En inmiddels is daar ook milieuverslaggeving aan toegevoegd. Aan kengetallen is er dan ook geen gebrek. Je hebt tegenwoordig een dashboard met doorklik mogelijkheden nodig voor een goede analyse en de kunstmatige intelligentie is ongetwijfeld niet ver weg. Zodat er tijd overblijft om aandacht te besteden aan die zaken die niet in kengetallen en dashboards te vangen zijn: wie negeert wat je niet kunt meten, begaat een kolossale fout. Hoe goed het sturen op kengetallen in een dashboard ook werkt, een goede manager loopt ook regelmatig een rondje door het bedrijf, kijkt rond en maakt een praatje.

Krijn J. Poppe

Krijn Poppe werkte bijna 40 jaar als econoom bij het LEI en Wageningen UR en vervult nu een aantal advies- en bestuursfuncties. Voor Boerenbusiness duikt hij in zijn boekenkast en bespreekt actuele ontwikkelingen aan de hand van klassiek geworden studies.

© DCA Market Intelligence. Op deze marktinformatie berust auteursrecht. Het is niet toegestaan de inhoud te vermenigvuldigen, distribueren, verspreiden of tegen vergoeding beschikbaar te stellen aan derden, in welke vorm dan ook, zonder de uitdrukkelijke, schriftelijke, toestemming van DCA Market Intelligence.