Concept van de Bodem in Balans snijdt geen hout

De methode 'de Bodem in Balans' wordt door een aantal specialistische laboratoria en adviesbureaus in Nederland met veel verve aan de man gebracht als de beste methode om te werken aan een duurzame bodem en landbouw. Zijn de onderliggende claims terecht? Nee, onderbouwt Gerard Ros.

Vanaf begin 1900 is er door bodemkundigen en agronomen gezocht naar bodemanalyses die inzicht geven in de bodemkwaliteit en de noodzaak tot bemesting. De basisgedachte hierachter is dat de bodem in orde moet zijn om de plant goed te kunnen voeden. Daarbij is ook lang gezocht naar een optimale verhouding tussen de kationen, in het bijzonder calcium, magnesium en kalium.

Deze verhoudingen bepalen namelijk of de Bodem in Balans is. Vandaag de dag is deze methode ook wel bekend als de Kinsey-Albrecht methode. De balansmethode wordt door een aantal specialistische laboratoria en adviesbureaus in Nederland met veel verve aan de man gebracht als de beste methode om te werken aan een duurzame bodem en landbouw. Zijn de onderliggende claims echter terecht?

Het onderliggende concept achter de balansmethode staat namelijk haaks op het gangbare wetenschappelijk concept van 'beschikbaarheid', een concept dat in essentie voortbouwt op het inzicht van Justus von Liebig dat het nutriënt het meest beperkend is in de groei van een gewas. Ook al heeft Von Liebig een aantal biologische aspecten van de bodem genegeerd, het onderliggende idee van capaciteit, intensiteit en buffering is de afgelopen decennia uitgebreid onderbouwd met langjarige systeemproeven. Is de balansmethode dan wel een goed alternatief? Laat ik maar met de deur in huis vallen: het gebruik van de balansmethode past mijns inziens niet binnen een duurzame invulling van de bodem.

Reden 1. Er is geen relatie met gewasgroei
Ruim 100 jaar geleden startte de zoektocht naar bodemanalysemethoden om gewassen optimaal te bemesten. Daarbij is ook altijd gekeken naar optimale verhoudingen tussen kationen. In 1916 concludeerde Lipman dat er op basis van het toenmalig bekende onderzoek geen enkel verband kon worden aangetoond tussen de verhoudingen van kationen en de gewasopbrengst. In de jaren 30 tot 50 kwamen Moser, Bear en Bear & Toth tot dezelfde conclusie: gewasgroei is mogelijk over een grote range van verhoudingen tussen kationen. Om luxe-consumptie van kalium tegen te gaan, werd wel een hoge bezetting van calcium geadviseerd.

Op basis van verschillende onderzoeken in het begin van de 20ste eeuw werd een ideale range verondersteld voor kationen in de bodem. De ideale bodem zou 65 tot 85% Ca, 6 tot 12% Mg, en 2 tot 5% kalium bevatten. In de loop van de jaren is deze 'optimale' verhouding een aantal keren aangepast, helaas zonder documentatie van de onderliggende argumenten. Onderzoek door Albrecht in de jaren '30 leidde vervolgens tot een ideale bodem met 60 tot 75% Ca, 10 tot 20% Mg, 2 tot 5% K, 10% H en 5% andere kationen.

Ook hier is de exacte onderbouwing onduidelijk. Was er nu wel of niet een relatie met gewasopbrengst? Het lijkt er niet op, want in al het onderzoek na 1950 is nergens een bewijs gevonden dat er een relatie is tussen de verhoudingen van kationen voor zowel de gewasopbrengst als de gewaskwaliteit. Het algemene beeld was dat er een grote bandbreedte mogelijk was, zonder gevolgen voor opbrengst of gewaskwaliteit.

Gebruik makend van 15 veldproeven kwamen Chaganti & Culman in 2013 opnieuw tot de conclusie dat er geen aantoonbaar effect is van kation-ratio's op de gewasopbrengst. Ik denk we op basis van deze analyses onderbouwd kunnen zeggen dat het sturen op een optimale kationenbalans niet nodig is om een gezond gewas te laten groeien.

Reden 2. Er is geen relatie met bodemstructuur of bodembiologie
Het concept van 'Bodem in Balans' veronderstelt een positief effect van de kation-verhoudingen op de gewasgroei door veranderingen in de bodemstructuur en verminderde water-indringing. De uitgebreide studie van Kopittke & Menzies uit 2007 vindt daar echter geen bewijs voor. Eerder het tegendeel. Voor Nederlandse kleigronden gaat de voorkeur namelijk juist uit naar een zo hoog mogelijke bezetting met calcium, omdat kalium of magnesium het zwelgedrag van klei sterk bevorder.

Ook zijn er geen aanwijzingen (gepubliceerd) dat een 'gebalanceerde bodem' de biologische activiteit positief of negatief beïnvloedt. Onderzoek van Schonbeck (2000) en Kelling (1996) laten dat bijvoorbeeld zien voor de populatie regenwormen. Indirect wordt dat ook helder uit al het promotiemateriaal van adviesbureaus, die een pleidooi voeren voor de balansmethode. De adviezen voor het stimuleren van het bodemleven en het management van organische stof (en deze adviezen zijn vaak conform een Goede Landbouwpraktijk) staan namelijk inhoudelijk los van de gebruikte balansmethode.

Reden 3: De balansmethode is niet duurzaam
Verschillende proeven die in Nederland zijn uitgevoerd, bevestigen de hierboven beschreven conclusie. Tussen 2012 en 2015 hebben er proeven gelopen op de proefboerderijen Ebelsheerd te Nieuw Beerta en 't Kompas te Valthermond. Op de eerste proeflocatie draaide een vierjarige proef met tarwe en daar leidde de bemesting volgens de balansmethode tot een fors hogere gift met K, Mg, S, B, Cu en Zn. Het had echter geen effect op de gewasopbrengst.

Opvallend is trouwens het advies om extra sporenelementen te geven, juist omdat tarwe niet bekend staat als een gevoelig gewas. Op de tweede proeflocatie werden ook fors hogere giften gegeven zonder een significant verschil in productie (gemeten over een vierjarig bouwplan). Recente proeven op proefbedrijven (Bussink 2020) bevestigen dit voor een bouwplan met aardappelen. De extra bemestingskosten overtreffen in de praktijk de meeropbrengst, waardoor het per saldo financieel niet uit kan.

In overeenstemming met de studie van Kopittke & Menzies (2007) moeten we concluderen dat het concept van 'de Bodem in Balans' geen hout snijdt. Er is geen deugdelijk bewijs voor de het feit dat bemesting gericht moet zijn op het realiseren van optimale kation-verhoudingen in de bodem. De systematiek daarentegen leidt eerder tot onnodig gebruik van meststoffen en daarmee tot verspilling.

Diezelfde conclusie trekken ook Edmeades (2011) en een grote groep Zuid-Afrikaanse onderzoekers en landbouwkundigen (Miles 2013). Dichterbij wordt dezelfde conclusie ondersteund door de Duitse Vakgroep Bodemkunde van de VDLUFA. Oude bekalkingsproeven in Duitsland lieten namelijk zien dat de calciumbezetting aan het complex geen relatie had met de graanopbrengst. De VDLUFA concludeert daarom in 2018 dat de 'Bodem in Balans' methode is verouderd, omdat het (te) sterk leunt op een te versimpeld bodemkundig concept (Nätscher, 2018).

Vanwaar dan toch de populariteit?
Toch is het systeem van 'Bodem in Balans' populair in bepaalde kringen. Als motivatie wordt vaak teruggegrepen op positieve ervaringen van boeren. Ook dit is natuurlijk een feit, maar het is wel belangrijk om door te vragen naar de achterliggende reden. De landbouwdeskundigen in Miles (2013) geven aan dat 'betere opbrengsten' op basis van ervaringen vaak berusten op een beter gewasmanagement.

Of dat in Nederland ook zo is, lijkt bevestigt te worden door een verslag van studiegroepen uit Noord-Nederland. Binnen het project 'Bodem in Balans?' begon een groep telers met de methode Albrecht voor bodemanalyse. Opvallend is de concluderende zin in de samenvatting 'Lopende het project werd het accent verschoven naar een compleet weerbaarder teeltsysteem.' En dat laatste is natuurlijk wel waar het om gaat.

Hoe verder?
Hiermee is echter nog niet alles gezegd. De populariteit van de methode suggereert ook ergens dat gebruikers door aanwezige bodemgerelateerde knelpunten het zicht op een goede bodemkwaliteit zijn kwijtgeraakt (de 'Bodem in Balans' methode wordt dan gezien als potentiële oplossing). Oftewel: dat zij de kennis is kwijtgeraakt om bodemanalyseverslagen op een goede manier te interpreteren én deze kennis in te bedden binnen bemestingsplannen. In de praktijk kom ik beide aspecten tegen.

Laat ik positief beginnen. De eerste reden laat namelijk zien dat ondernemers perspectief zien in duurzaam bodembeheer. Op het moment dat zij concreet gaan kijken naar de bodem (en daarbij de 'Bodem in Balans' methode gebruikt als eerste invalshoek) blijkt dat er in de bodem mogelijkheden liggen om gewasopbrengsten te verhogen en minder kwetsbaar te zijn voor grote fluctuaties in weer.

Meer dan wereld van nutriënten
De bodemkwaliteit is namelijk meer dan alleen een wereld van nutriënten. Het is daarom ook een hele positieve ontwikkeling dat deze integrale kwaliteit van de bodem meer en meer in de picture komt. Ik zie dat gebeuren binnen tientallen studiegroepen met boeren, binnen onderzoekstrajecten als PPS Beter Bodembeheer als ook in de ontwikkeling van integrale bodemwaarderingsinstrumenten.

De Open Bodemindex bijvoorbeeld geeft voor elk perceel in Nederland inzicht in het functioneren van meer dan twintig chemische, fysische en biologische bodemfuncties. Als elke gebruiker van de 'Bodem in Balans' methode tot het inzicht komt dat de bodemkwaliteit veel meer is dan de verhoudingen tussen kationen (en zijn of haar management van de bodem en bemesting hierop aanpast), dan heeft het gebruik ervan uiteindelijk zelfs een positief effect.

De tweede mogelijke reden is dat veel agrarische gebruikers de bodemkundige kennis zijn kwijtgeraakt om de parameters van een bodemanalyseformulier goed te interpreteren en op waarde te schatten. Ik heb afgelopen jaren al tientallen studiegroepen mogen begeleiden, waarbij het grootste deel echt niet wist hoe zij de resultaten van een bodemanalyseformulier goed moesten interpreteren.

Analyses opgeborgen in de kast
De gebruikte balkjes die de bodemtoestand beschrijven (op een schaal van laag tot hoog) roepen wel veel suggesties op. Wat een meting nu concreet betekent voor de bodemkwaliteit, als ook hoe zij hierop kunnen (en moeten) acteren, levert in de praktijk veel vragen op. Met als resultaat dat de bodemanalyseverslagen netjes worden opgeborgen in de kast en de kennis die erin ligt opgesloten niet wordt benut.

Zorgwekkender is het als veel agrarische ondernemers hun bodem alleen maar laten analyseren op stikstof en fosfaat, omdat het nu eenmaal moet en de analyse alleen gedaan wordt om te bepalen hoeveel mest er gebruikt mag worden. Ook dit is een veel voorkomende praktijk. Mijns inziens kan dit alleen maar gebeuren, omdat zij blijkbaar niet (meer) weten welke waardevolle informatie over de bodemkwaliteit kan worden afgeleid van een bodemanalyseverslag.

Ik moet hierbij wel zeggen dat de huidige bodemanalyse-verslagen als ook de handboeken en bemestingsadviezen van de Commissies Bemesting (CBGV en CBAV) het voor een ondernemer niet eenvoudig maken om deze kennis praktisch te vertalen richting een optimaal bemestingsplan. Hier liggen nog veel kansen. 

Conclusie
Vanuit landbouwkundig oogpunt is het niet wenselijk om bemesting vorm te geven volgens het bekende concept van 'de Bodem in Balans' ofwel de Kinsey-Albrechtmethode. De balansmethode zorgt namelijk niet voor een betere gewasproductie en leidt zelfs tot onnodige bemestingskosten.

De populariteit ervan laat echter tegelijk zien dat er voor onderzoekers, adviseurs en hogescholen grote uitdagingen liggen om het meetbaar maken van bodemkwaliteit op een heldere en eenvoudige manier te communiceren, inclusief het bijbehorende handelingsperspectief (hoe kan ik als ondernemer de bodemkwaliteit sturen). 

Deze blog is ontstaan na intensieve discussies met mijn collega Wim Bussink en bouwt voort op recent onderzoek van NMI en PPO, gefinancieerd door BO Akkerbouw. Zoals beschreven in: Bussink DW et al. (2020). Effecten bemesting K, Mg, Ca, N, Cl en hun interacties op de gewasopbrengst en -kwaliteit. NMI-rapport 1763.N.19, 48 pp.

Gerard Ros

Senior projectmanager in bodem, water en landbouw bij het Nutriënten Management Instituut (NMI).

© DCA Market Intelligence. Op deze marktinformatie berust auteursrecht. Het is niet toegestaan de inhoud te vermenigvuldigen, distribueren, verspreiden of tegen vergoeding beschikbaar te stellen aan derden, in welke vorm dan ook, zonder de uitdrukkelijke, schriftelijke, toestemming van DCA Market Intelligence.