Oorlog leidt tot geopolitiek voedsel- en energiebeleid

Op 24 februari schetste Claudia Hulshof de samenhang tussen olie, gas, voedsel en geld als fundament voor Poetins gewaagde oorlog tegen de NAVO-landen. Inmiddels wordt duidelijk dat Poetin vermoedelijk geen koele kikker is, maar eerder een verblinde dictator zonder wroeging die droomt van een groot rijk van Slavische volkeren onder Russische leiding. Dat blijkt uit zijn dreigement om nucleaire wapens in te zetten, nu hij de steden Charkov en Kiev niet snel in blijkt te kunnen nemen om de regering van Oekraïne te verjagen. Of hij zelfmoordneigingen heeft of een groot strateeg is, leren we vermoedelijk de komende dagen.

Hoe de Europese Nato-landen reageren is inmiddels duidelijk. Ze zijn meer verenigd dan ooit sinds het Verdrag van Maastricht (1992) dat de EU-lidstaten economisch meer één maakte, maar bestuurlijk meer uit- dan naar elkaar liet drijven. Zondag 27 februari besloot Duitsland het ongehoorde bedrag van €100 miljard te gaan investeren in defensie. De EU-landen boden wapens en steun aan Oekraïne en realiseren zich weer dat er onder Poetin een harde en gevaarlijke oostgrens aan de unie zit. Een gevaarlijker grens misschien wel dan uit de tijd van de Koude Oorlog, toen oude mannen in het Kremlin het machtsevenwicht met het Westen bewaakten.

De wereld bij de ballen
Tevens is duidelijk dat Poetin - mits hij zich tactisch slim weet te gedragen - niet alleen de EU, maar mogelijk de hele wereld behoorlijk bij de ballen heeft. Wie het beeld van zijn werk als een rationeel construct probeert te noteren, komt in de verleiding om er een bijkans geniaal uitgevoerde strategie in te zien. Na 2014 - zijn annexatie van de Krim - bouwde Poetin een interne economie, waarmee hij zijn interne voedselconsumptie weer zelf kon dekken na de ineenstorting van de oude Sovjet-productie onder Boris Jeltsin. In de grote cash crops is hij koning.

Als hij Oekraïne aan zich kan trekken, is hij goed voor de productie van 80% van de wereldmarkt voor zonnebloemolie, van 25% voor tarwe en van 20% voor maïs. Oorlog haalt het aandeel van Oekraïne uit de markt, terwijl Poetin door de dan optredende prijsstijgingen alleen maar meer gaat verdienen. In zo'n scenario financiert de wereld zijn oorlogsdreiging. Niet voor niets zette China de deur voor Russisch graan al wijd open en kijkt het land wat minder nauw naar de hoge fytosanitaire eisen die het er onder normale omstandigheden aan stelt.

Wereld zal Poetins oorlog financieren
De EU bouwt het gebruik van fossiele en nucleaire energie af en heeft nog altijd geen duurzame energievoorziening. Poetin maakte ons onderwijl afhankelijk van zijn gas en olie. Zijn land is een grote voedselexporteur in de wereld en heeft binnen zijn invloedssfeer zicht op de vruchtbare Chernozem-bodems, de bekende 'zwarte aarde'. Dat is grond waarmee Poetins oostelijke buurman Xi Jinping, de president van China, zijn snel rijk wordende volk graag wil voeden, omdat zijn land afhankelijk is van importen. Ook heeft Xi Russisch gas en olie nodig om schoner in zijn energie te kunnen voorzien dan met zijn huidige vuile kolencentrales.

China en de EU hebben Rusland nodig. Andere gebieden in de wereld kunnen de wegvallende energie niet leveren, omdat er - met het zicht op duurzame energie - te weinig aan exploratie van nieuwe fossiele winningsmogelijkheden is gedaan. De prijzen van energie blijven daarom de komende jaren hoog. Hoewel de ene Westerse energiemaatschappij na de andere op dit moment afscheid neemt van Rusland, heeft de wereld toch Poetins fossiele energie nodig. Binnen afzienbare tijd gaan de symbolische afscheiden op de een-of-andere manier weer worden hersteld.

Poetin lijkt zijn oorlog perfect te hebben voorbereid en sloot een alliantie met China om zijn spel extra sterk te kunnen spelen. Wel heeft hij de weerstand van de Oekraïners verkeerd ingeschat. Dat kan zijn schijnbaar slimme spel verpesten. De NAVO-landen zitten hem nu op de hielen. Mogelijk keren straks ook de Russen zelf zich tegen hem als ze dode soldaten in zakken thuis zien blijven komen. Omdat Poetin niet zag dat de Oekraïners en zelfs Russen hem niet als bevrijder, maar als bezetter van eigen volk zien, heeft hij de oorlog volgens Yuval Harari nu al verloren. Zelfs als nog een lange guerrilla volgt.

Brood in Egypte en klimaatvraagstuk
De NRC signaleert onrust in Egypte omdat het brood snel duurder kan worden en weer kan leiden tot een Noord-Afrikaanse, Arabische Lente, een begrip dat staat voor voedseloproer en revolutie. In 2011 viel de Egyptische president. Wat zijn nu 11 jaar later de consequenties van een 'gecanceld' Rusland voor de grootste graanimporteur van Afrika?

Het klimaatvraagstuk blijft bestaan, zoals het IPCC gisteren indringend duidelijk maakte. Volgens oud-generaal Tom Middendorp en het Rode Kruis is klimaatverandering de facto een militair veiligheidsvraagstuk. Deep down is Poetins oorlog mogelijk te duiden als een malicieuze voedsel- en energie-oorlog, gebaseerd op klimaatverandering in combinatie met zijn honger naar macht. De wereld moet zich op klimaatverandering en -adaptatie moeten voorbereiden om niet alleen morele maar juist ook geopolitieke en militaire redenen. Schone energie is en blijft - zeker voorlopig - schaars.

We moeten anders en zuiniger gaan leven en minder verspillend met voedsel en energie omgaan. We ontdekken dat we minder afhankelijk willen zijn van vreemde leiders voor voedsel en energie. Nu alles duurder wordt, is dat makkelijker. Hoge energie- en voedselprijzen maken dat verduurzaming gemakkelijker uitkan. Als wereldleiders die verduurzaming willen, is dit moment van ernstige bedreiging van de wereldvrede hét moment. Ze moeten het wel organiseren en voorbij de oorlog willen kijken. Poetins oorlog om Oekraïne kan de factor zijn de wereld te verbinden om de door Middendorp voorspelde klimaatoorlogen te vermijden.

Green Deal, Afrika en nieuwe allianties
In het kader van de Green Deal bouwt de EU voedselproductie af. Daarmee komt er minder beschikbaar voor de wereldmarkt, waar mondiaal juist lagelonenlanden belangrijke afnemers zijn. Hoge energieprijzen beperken de productie van kunstmest, waarmee juist een belangrijk aantal van die landen voedselsoeverein kan worden. Dat geldt met name voor het grote continent Afrika. Krijgt dat minder voedsel van elders en krijgt het de eigen productie niet op gang, dan gaan migraties van nog veel grotere aantallen mensen naar de EU op gang komen dan waar Italië, Spanje en Frankrijk nu al bang voor zijn.

Anders dan algemeen bekend, heeft Afrika echter een belangrijk, maar nog altijd ongebruikt exportpotentieel voor voedsel. Afrika kan de rol van de EU overnemen én zichzelf beter bedienen, zodat het oude Europa en het verjongde welvarende Afrika in een betere verhouding tot elkaar komen te staan. Om dat op gang te helpen, is hulp van buitenaf nodig. De EU heeft een groot belang om die hulp te bieden. Op het moment dat wij daar echt werk van gaan maken, gaan China en Israël onze concurrenten zijn om Afrika te helpen ontwikkelen tot voedselexporteur. Beide landen zijn in Afrika actief met serieuze projecten.

Voedselvoorziening heeft weer prioriteit
Wat doet China als Rusland valt in een oorlog die voor Poetin heel anders uitpakt dan hij had gedacht? President Xi Jinping zal het voedsel en de energie uit Eurazië niet willen missen. Gaat de EU met de Chinezen partneren om een wereldoorlog om de voedselschuur van de wereld te vermijden? En wat betekent dat voor China's belangstelling voor Afrika en onze relatie tot dat grote continent? Over die vragen moeten we nu al nadenken. Poetin en het klimaat zetten ze op de agenda. Voorzitter Ursula von der Leyen kondigde gisteren al aan dat voedselvoorziening door de oorlog om Oekraïne weer prioriteit van de EU heeft.

In de komende tijd gaan we in samenwerking met landbouwjournalist Lourens Gengler op die vragen in. Dat doen we aan de hand van analyses van de voedselproductie en beschikbare volumes in de wereld. We proberen daarmee zicht te krijgen op de mogelijke werelden die gaan ontstaan door Poetins oorlog. Later komt ook de duurzame energievraag aan de orde. 

Dick Veerman is hoofdredacteur van Foodlog.nl

Dit artikel maakt deel uit van de contentsamenwerking tussen Boerenbusiness en Foodlog.