In Oostenrijk en Italië spreekt de bevolking zich vandaag in feite uit vóór of tegen de euro te zijn. Het kan een nieuwe periode van onzekerheid op de markten teweeg brengen.
Een paar dagen geleden rolde bij mij een uitnodiging binnen. Uit Frankfurt. Voor een bijeenkomst op 7 december met als spreker Valdis Dombrovskis, vice-president van de Europese Commissie met verantwoordelijkheid voor de euro. De titel van zijn lezing was ‘How to make the Euro a Lasting Succes’. Vrijdag was er echter opeens een nieuw mailtje uit Frankfurt. ‘Door onvoorziene omstandigheden kan de lezing niet doorgaan op 7 december. Wij hopen de bijeenkomst alsnog ergens in de komende maanden te kunnen organiseren’.
Ik weet niet of ik dan te achterdochtig ben of iets dergelijks maar, ik moest meteen denken aan wat zich vandaag gaat afspelen in de eurozone. Terwijl de Italianen zich uitspreken over een belangrijke hervorming van hun politieke bestel (zo meteen meer daarover) trekken de Oostenrijkers naar de stembus om hun nieuwe President te kiezen. Ze hebben de keuze tussen, om het maar even zo samen te vatten, een pro-euro en anti-euro kandidaat. De anti-euro kandidaat verloor eerder dit jaar met zo een klein verschil dat door wat onregelmatigheden de hele verkiezingen opnieuw moeten van de hoogste Oostenrijkse rechters. Grote kans dus dat de nieuwe Oostenrijkse President een anti-euro persoon zal zijn.
Over de grens, in Italië, moeten de inwoners zich formeel gezien uitspreken over een hervorming van hun parlement. De huidige regering wil namelijk de Italiaanse Eerste Kamer grondig aanpakken. Op dit moment hebben in Italië de Eerste en de Tweede Kamer min of meer dezelfde bevoegdheden. Het is niet zoals in Nederland dat de Eerste Kamer dus alleen wetten die de Tweede Kamer aanneemt, moet toetsen en verwerpen of aannemen. In Italië kan de Eerste Kamer wetsvoorstellen wijzigen, herschrijven of aanvullen.
Het gevolg is vaak dat de wetten heel lang tussen de twee Kamers blijven circuleren of niet aangenomen worden, wat het besturen van het land zeer lastig kan maken. Ook kan de Eerste Kamer wanneer die maar wil een motie van wantrouwen op de agenda zetten. De regering in Rome wil nu naar het Nederlandse stelsel als het ware, waarin de Eerste Kamer veel bevoegdheden zal verliezen. Die beheerst in het nieuwe politieke bestel geen vetorecht meer.
Dit is, zoals ik al aangaf, waar het referendum formeel gezien over gaat. Informeel is het een referendum over het Italiaans lidmaatschap in de euro. Het 'ja-kamp' wordt aangevoerd door de zittende minister-president Matteo Renzi, die heeft gezegd bij een 'nee' op te stappen. Daardoor krijgt Italië weer eens een tijdelijke regering – in totaal de vierenzestigste regering sinds het jaar 2000 zijn (!) – aantreden. Die gaat waarschijnlijk de verkiezingen, die op de agenda staan voor begin 2018, naar voren halen. Het behoeft denk ik geen uitleg dat dit weer een lange periode van politieke instabiliteit in één van de grootste EU- en eurolanden betekent.
Een nee-stem boort ook het vooruitzicht op snellere economische hervormingen de grond in, wat de economische vooruitzichten van het land - die al belabberd zijn - verder verslechterd. Met uiteraard alle gevolgen van dien voor de eurozone, want Italië is niet zomaar een euroland; het is op twee na de grootste economie van de muntunie.
Het nee-kamp heeft als aanvoerder Beppe Grillo en zijn Vijf Sterren beweging. Die beweging, opgericht in 2009, wil Italië uit de euro halen (of de eurozone in meer dan één, kleinere, muntunies verdelen) maar het land wel in de Europese Unie houden. Grillo, vóór zijn politieke carrière een komiek, wil al heel lang een referendum over het Italiaanse lidmaatschap in de euro houden maar, krijgt dat niet voor elkaar. Daarom heeft de beweging dit referendum als het ware tot een euro-referendum gebombardeerd. Stemt Italië tegen de genoemde hervorming, dan zal dat in feite betekenen dat een meerderheid tegen de euro is en dus grote kans dat bij de komende landelijke verkiezingen de Vijf Sterren beweging als winnaar uit de bus komt. De beweging heeft al onder meer de burgemeesterspost in de hoofdstad Rome gewonnen.
Opiniepeilingen voorspellen dat de Italianen de hervormingen zullen afwijzen, waarbij direct opgemerkt moet worden dat het verschil tussen ja en nee zeer klein is. En wat opiniepeilingen waard zijn hebben we begin november in de VS gezien, toen nagenoeg alle peilingen Clinton als winnaar aanwezen.
Wat als die nu wel correct blijken te zijn en Italië nee stemt? Zoals gezegd vergroot dat de kans dat bij de landelijke verkiezingen in 2017 of 2018 de Vijf Sterren Beweging met de winst ervandoor gaat. Daardoor ontstaat op de markten een periode van grote onzekerheid, maar het is de vraag of Italië snel eerste stappen naar de exit uit de eurozone gaat zetten. Immers, bij een nee blijft de huidige situatie bestaan, wat betekent dat de nodige wetten om uit de euro te stappen zeer waarschijnlijk geblokkeerd kunnen worden. Maar zelfs als die aangenomen worden is het maar de vraag of de Italianen een vertrek uit de gemeenschappelijke munt steunen als het erop aankomt. Uit verschillende enquêtes komt het beeld naar voren dat de Italianen ontevreden zijn met de euro maar een meerderheid er niet uit wil: Ze vrezen voor de negatieve gevolgen bij zo'n stap.
Om het allemaal nog ingewikkelder en onvoorspelbaarder te maken kan men stellen dat de kans op een Italiaans vertrek uit de euro juist toeneeemt als men vandaag ja stemt. Hoe dat zo? In dat geval heeft de volgende regering dus geen last van de Eerste Kamer immers, die wordt in feite afgeschaft. Als dat de Vijf Sterren Beweging laat winnen bij de landelijke verkiezingen, dan kan die daardoor dus de nodige stappen om Italië uit de euro te kunnen halen redelijk ongehinderd kunnen zetten. Nogmaals, het struikelblok die de Eerste Kamer waarschijnlijk opwerpt wordt uit de weg geruimd zijn door de hervormingen. Een ja-stem kan op de korte termijn voor minder, maar op termijn juist voor méér, onzekerheid kunnen zorgen op de financiële markten.
Afhankelijk van de uitslag kunnen EUR/USD morgen en in de rest van de week verder zakken en de rentes in de eurozone stijgen. Het eerste kan een reactie van de Fed kunnen ontlokken (die bank zit ook niet te springen om een nog sterkere dollar), het tweede kan de kans op meer quantitative easing door de ECB kunnen verhogen.
Vandaag kiezen de Oostenrijkers een nieuwe President, waar de uitkomst ook al ongewis is. Dit betekent dat we pas laat vanavond de (voorlopige) uitlagen krijgen. In Azië zullen de financiële markten dan open gaan. Afhankelijk van de uitslag in vooral Italië kan maandag een stormachtige dag worden op de markten.
En 4 december is nog maar pas het begin. In maart zijn er verkiezingen in Nederland, gevolgd door de Presidentsverkiezingen in Frankrijk. In de herfst kiezen vervolgens de Duitsers hun regeringshoofd. En zoals gezegd, het is zomaar mogelijk dat de Italiaanse verkiezingen in plaats van 2018 volgend jaar worden gehouden. Al die verkiezingen zullen in feite referenda zijn over de euro. En dat allemaal in het jaar waarin de geboorteakt van de euro, het Verdrag van Maastricht, 25 jaar oud is en de oprichting van de EU60 jaar geleden, in 1957 met het Verdrag van…jawel..Rome gememoreerd wordt.