Aardappel- en uienmarkt in Zuid-Afrika zijn booming

Het land staat ook wel bekend als de 'regenboognatie', vanwege zijn culturele diversiteit. Het land heeft de grootste economie van het Afrikaanse continent. De bevolking is verdubbeld van 30 miljoen in 1980 tot 60 miljoen vandaag de dag. Door de productie van relatief goedkope landbouwproducten is het een belangrijke exporteur geworden op het Afrikaanse continent. De nabijheid van belangrijke havens en exportmarkten versterken de regionale spilfunctie. Droogte in buurlanden zoals Namibië en Botswana zorgt bovendien voor extra vraag naar Zuid-Afrikaanse producten.

Aardappelen: Een groeiende industrie
Zuid-Afrika produceert jaarlijks 2,5 miljoen ton aardappelen en staat daarmee op de 39e plaats van grootste producenten wereldwijd. Met een gemiddelde opbrengst van 38 ton per hectare is de aardappelindustrie in het land robuust. Het oogstseizoen piekt in mei, waarbij de meeste aardappelen lokaal worden geconsumeerd als verse product. De markt voor industrieaardappelen groeit dankzij bedrijven als McCain en PepsiCo. Zij stimuleren de vraag naar frites- en chipsaardappelen met de introductie van lokale merken zoals Simba-chips. Specifieke rassen: Sound (van Meijer Potatoes), Mondial (van HZPC) en El Mundo (van STET) zijn de belangrijkste rassen voor de lokale consumptie.

In de afgelopen twee decennia is het aardappelareaal met 25% gegroeid om te voldoen aan de stijgende binnenlandse vraag en om een bescheiden exportgroei te ondersteunen. Momenteel is 8% van de totale productie bestemd voor export. De lokale aardappelmarkt wordt gekenmerkt door sterke prijsfluctuaties. Recent piekte het prijsniveau zelfs tot €540 per ton (10.149 rand), waar dat nu €250 per ton (4.700 rand) is. Aardappelen voor de export brengen gemiddeld €270 per ton op, terwijl de import minimaal is. Dit heeft te maken met hoge transportkosten, die de uiteindelijke kosten verhogen tot €500 per ton.

De sterke prijsfluctuatie in het huidig seizoen wordt mede veroorzaakt door een enorme droogte in de noordelijke teeltregio Limpopo. Ondanks een goede lokale aardappelproductie toont de Zuid-Afrikaanse markt voor diepgevroren aardappelen nog altijd een aanzienlijk tekort. Recente cijfers laten zien dat voor €30 miljoen aan frites en andere bevroren aardappelproducten naar het land is geïmporteerd. Dat is dubbel zoveel als de €15,8 miljoen aan exportwaarde.

Uien: Een stabiel gewas met exportpotentie
Zuid-Afrika produceert jaarlijks meer dan 600.000 ton uien. De overwegend zanderige bodems, een droog klimaat en efficiënte irrigatiesystemen helpen hierbij. De groeiomstandigheden minimaliseren het risico's op schimmelziektes, waarmee de ui een relatief onderhoudsarm gewas is. Het grootste deel van de productie wordt lokaal geconsumeerd. Jaarlijks wordt ongeveer 120.000 ton geëxporteerd naar buurlanden zoals; Mozambique, Angola en Botswana.

In tegenstelling tot aardappelen kent de Zuid-Afrikaanse uienmarkt minder prijsvolatiliteit. Het tegenovergestelde van de Nederlandse markten. Lokale marktprijzen schommelen rond de €265 per ton (5.000 rand). De exportprijzen naar buurlanden liggen daar iets boven door transportkosten. Tariefbarrières, zoals een importheffing van meer dan 50% in Angola, vormen een uitdaging voor exporteurs. Vooral landen die sterk door droogte zijn getroffen blijven desondanks vraagmarkten. De import van uien uit Europa is zeldzaam voor Zuid-Afrika. Slechts bij de seizoenswisseling, tussen de oude en nieuwe oogst in mei, worden uien gehaald uit Spanje en Egypte.

Door druk van de Zuid-Afrikaanse aardappelorganisatie en lokale industriële spelers is een verlenging van de met tarieven voor de komende vijf jaar ingesteld. Momenteel bedragen de importtarieven voor Nederlands product 239% (in plaats van 104% voorheen), 67% voor België en 181% voor Duitsland. In augustus 2024 piekte desondanks de Europese export tot bijna 4.000 ton frites. Het hoogste niveau in ruim een jaar tijd. In de maanden daarvoor bedroeg de uitvoer slechts enkele honderden tonnen.

Uitdagingen en kansen
Zuid-Afrika's regionale dominantie in de levering van aardappelen en uien komt voort uit zijn vermogen om te voldoen aan de behoeften van door droogte getroffen buurlanden, zoals Namibië en Botswana. In sommige delen van Namibië viel minder dan 80 mm regen in een jaar tijd, waardoor de lokale landbouw onhoudbaar werd. Hoge transportkosten en tariefbarrières beperken echter het exportpotentieel van Zuid-Afrika naar deze landen.

Voor Europese exporteurs kan Zuid-Afrika dienen als springplank om tot meer regionale Afrikaanse markten toegang te krijgen. Bijvoorbeeld met pootgoed, zaaizaden en landbouwmachines. Zuid-Afrika kan worden beschouwd als de toegangspoort tot het zuidelijke deel van het continent. Arbeid is er ruimschoots beschikbaar en relatief goedkoop, terwijl het werkloosheidspercentage op een hoog niveau van 32% blijft staan. Handelsverdragen zijn opgezet met Europese instellingen, zoals de Nederlandse ambassade, die zich sterk richten op de landbouw. De lokale munt de rand is relatief sterk en stabiel in vergelijking met andere Afrikaanse valuta's. De nabijheid van diepzeehavens en een efficiënte toeleveringsketen, zoals vanuit Durban en Kaapstad, zijn gunstig voor de import en export. Corruptie blijft een aandachtspunt, maar de impact is beperkt. Door samen te werken met gevestigde instellingen en bedrijven worden de risico's geminimaliseerd.

Conclusie
De Zuid-Afrikaanse aardappel- en uienmarkt zijn voorbeelden van veerkracht en groei, gedreven door een lokale en pan-Afrikaanse vraag. Voor Nederlandse bedrijven bieden deze sectoren kansen. De import van diepgevroren aardappelproducten wordt nog altijd bemoeilijkt door hoge invoerrechten en antidumpingwetten. Het is echter belangrijk om in acht te nemen dat de bevolking slechts beperkte financiële middelen heeft voor hun voedselbeschikking. Het beschermen van een lokale markt, door hoge prijzen te handhaven, is goed voor lokale producenten. Voor degenen die zichzelf tegen lage kosten moeten voeden is het op zijn minst controversieel.