Door pootgoedschaarste staat vrije teler in de kou

Het areaal pootaardappelen daalde afgelopen jaar met 6,5%. De oppervlakte van 38.776 hectare is de kleinste in negen jaar tijd. Opbrengstcijfers heeft het CBS nog niet gepresenteerd – die volgen eind januari bij de definitieve raming – maar duidelijk is dat die lager uit gaan pakken. Fors lager zelfs bij individuele rassen die te kampen hadden met een magere zetting en veel verlaging of afkeur.

Aardappelverwerkers blokkeren vrije verkoop
Het zijn juist fritesrassen als Agria en Innovator waar de schoen nu knelt. Een teler die altijd gewend was om Innovator klasse E aan te kopen voor de eigen vermeerdering (ATR-teelt) krijgt nu een mail van leverancier HZPC – de licentiehouder van dit ras – dat er geen uitgangsmateriaal beschikbaar is in die klasse. De teler moet het met klasse A doen of een jaar geen pootgoed vermeerderen.

Aardappelverwerkers hebben meerjarige contracten met handelshuizen voor de levering van pootgoed. Daarbij hebben zij de eerste keus. Heerst er schaarste, dan zijn handelshuizen verplicht om eerst hun contracten met de fabrieken af te werken en pas dan de rest. Volgens Gerard Backx, directeur van HZPC, is dat een bekende constructie waar de pootgoedsector al geruime tijd mee werkt. "In principe kan iedere afnemer met ons een contract voor (meerjarige) levering afsluiten", maar hij erkent dat dit voor individuele ATR-telers lastig is.

Door hun vaste volumes op te eisen oefenen de grote Europese fabrieken veel druk uit op de pootgoedsector. Daar zijn niet alleen vrije telers de dupe van, maar ook de vrije aardappelhandelaren. Zij krijgen – soms via-via – wel pootgoed, maar veel minder dan gebruikelijk of er worden alternatieve rassen aangeboden. Veel keus hebben die bedrijven niet, zo geven ze zelf aan. Het is iets of niets. Voor het ras Agria is bekend dat handelshuizen zelfs in de vrije markt pootgoed hebben aangekocht om aan hun verplichtingen te voldoen tegenover de verwerkers.

Declassering
Bij belangenbehartiger NAV is het rustig met ATR-telers die in de kou blijven staan. Toch is voorzitter (en pootgoedteler) Teun de Jong niet verbaasd het te horen. "Juist in Innovator is veel gedeclasseerd gedurende het seizoen, waardoor van de hogere klassen veel minder beschikbaar is. Ook kampte het ras met een slechte zetting. Door het lage tal zijn de knollen grof gegroeid en de opbrengsten lager dan gebruikelijk."

Backx wil daar nog wel wat aan toevoegen. Hij geeft toe dat er kwaliteitsproblemen zijn geweest, maar 'het grootste probleem is de terugval van het areaal'. "Niet alleen in Nederland, maar hoofdzakelijk in Frankrijk en Polen. Onze telers daar zijn zowel consumptie- als pootgoedteler. Ze zijn door de hoge contractprijzen voor vorig jaar geswitcht van Innovator pootgoed naar consumptie. Dat heeft voor een Europees tekort bij dit ras gezorgd."

Het is bijzonder onfortuinlijk dat juist Innovator afgelopen jaar slecht heeft gepresteerd in Nederland. Van dit ras daalde het areaal in een jaar tijd van 2.259 naar 1.999 hectare volgens NAK-cijfers. Een krimp van 260 hectare, ofwel 13%. Het dubbele van de gemiddelde daling onder alle rassen. Behalve een piek in 2022 zit de teelt van dit fritesaardappelras sinds 2019 in een dalende lijn, nadat het juist in de jaren ervoor fors opklom van 1.818 hectare (in 2015) naar bijna 2.500 hectare (in 2019).

Favoriete fritesaardappel
Ondanks de voorliefde voor Innovator vanuit de industrie realiseert ook Backx zich dat het ras niet bij iedere pootgoedteler favoriet is. Ook bij consumptieaardappeltelers is de laatste jaren steeds vaker voor een ander ras gekozen omdat het rendement teleurstelde. Niet op alle gronden komt de aardappel goed uit de bus en droge jaren zijn fnuikend voor de 'Inno'. Mede door die krimp ontstaan er juist weer marktkansen. De aardappel is – vanwege zijn langgerekte vorm en het lichtgele vlees – niet alleen bij McDonald's favoriet, maar ook bij andere fastfoodrestaurants, groot en klein.

{{dataviewSnapshot(10_1704720245)}}

In de aardappelcontractprijzen wordt steevast een euro of twee meer betaald voor Innovator. De marktprijs ligt meestal ook iets hoger dan bij ronde fritesrassen als Fontane. Toch komt dat er in de PotatoNL-notering over de afgelopen vijf jaar niet echt uit. Innovator komt op €22,56 per 100 kilo en Fontane op €22,25. Agria zit er met €23 weer net iets boven. Ook van dat ras is krapte merkbaar in de pootgoedvoorziening, maar omdat het geen licentieras meer is, hoeven telers niet per se bij handelshuizen aan te kloppen.

Minder vrijheid
Juist aardappeltelers met een areaal ATR-pootgoed (aardappelteeltregeling) of Hoevepootgoed (in België) kiezen voor deze teeltmethode om vrij te zijn en niet gebonden aan een fritesfabriek, die alleen pootgoed uitlevert wanneer daar ook een contract tegenover staat. Het is zuur voor hen dat die vrijheid nu wordt ingeperkt omdat de grote afnemers hun gewicht laten gelden. Toch worden ook consumptieaardappeltelers geraakt die niet over eigen pootgoed beschikken. De vrije handelsbedrijven kunnen eveneens zeer moeizaam Innovator aanbieden voor komend seizoen, waardoor er minder vast te leggen valt. Andere klassen en alternatieve rassen moeten het gat komend seizoen gaan dichten.

Het areaal ATR-pootgoed is jaar op jaar gestaag gegroeid, tot aan 2019, om vervolgens te stabiliseren en licht te dalen. Afgelopen jaar werd 1.412 hectare ATR-pootgoed aangegeven bij de NAK, wat het jaar ervoor 1.436 hectare was. Het kwekersrecht op het ras Innovator verloopt in 2029. Het is de vraag of de vraag dan nog zo groot is. Bovendien duurt het jaren voor je een stabiele productie van uitgangsmateriaal hebt gerealiseerd. Insiders verwachten niet dat komend jaar de problemen ineens verholpen zijn. De klasse A die dit jaar wordt verkocht mag immers slechts eenmaal worden vermeerderd. Het areaal Innovator-pootgoed daalt komend seizoen waarschijnlijk opnieuw, waardoor de beschikbaarheid voor dit ras ook op de middellange termijn een uitdaging blijft.

Machtspositie
Vrije aardappelhandelsbedrijven uiten grote zorgen over de machtspositie die grote aardappelverwerkers hebben in de voorziening en uitlevering van pootaardappelen. Zij zien hun kansen beteugeld worden wanneer populaire aardappelrassen (onder licentie) niet meer eenvoudig kunnen worden verkregen.