'Risicobeheer is meer dan aardappelprijs vastzetten'

De coöperatie Nedato heeft in meerdere opzichten een bijzonder jaar achter de rug. De aardappelmarkt zelf was ongekend volatiel met prijzen die varieerde van €10 tot €60 per 100 kilo. Het ziet er niet naar uit dat volgend jaar de markt tot bedaren komt. Op bedrijfsniveau bij Nedato is de verzelfstandiging van de tafelaardappel divisie met Agrico succesvol afgerond.

Een forse verhoging van de contractprijs voor de oogst 2023 en prijzen voor vrije aardappelen die na een dip in oktober de weg omhoog weer gevonden hebben. Weinig reden tot klagen voor de aardappeltelers?
"De aardappelverwerkers hebben voor teeltjaar 2023 de contracten flink verhoogd. Telers zijn daar niet ongevoelig voor gebleken en hebben meer aardappelen gecontracteerd dan andere jaren. De vijver met vrije aardappelen is daardoor kleiner. Omdat er minder vrije aardappelen zijn, is de markt gevoeliger voor prijsschommelingen zowel naar boven als naar beneden. De teeltkosten zijn ondertussen hard gestegen. Voor de telers wordt het risico daardoor groter."

"Onder de aardappelverwerkende industrie is er een omslag in denken. Tot en met 2020 was de fritesverkoop leidend voor de industrie. We zijn het bijna vergeten, maar na het dramatische coronajaar voor oogstjaar 2021 verlaagde de fritesindustrie de contractprijzen met de verwachting dat het areaal toch wel vol zou komen. Telers dachten daar anders over met een areaalkrimp van circa 5% in Noordwest-Europa tot gevolg. Het zeker stellen van voldoende grondstof is sindsdien veel belangrijker geworden voor de industrie. De focus ligt niet alleen op de verkoop van frites maar ook op de inkoop van aardappelen. Dat wordt versterkt door de uitbreiding in verwerkingscapaciteit. De aardappelen moeten er wel zijn om de fabriek draaiend te houden en om frites te hebben om te verkopen. Verwerkers worstelen volgens mij met die tegenstrijdige belangen van in- en verkoop. Het is niet voor niets dat ze lang wachten voordat ze naar buitenkomen met de nieuwe contractprijzen."

Als verwerkers en telers risico's willen beheersen en zekerheid zoeken, worden contracten dan de norm en gaan we naar 'het Amerikaanse' model?
"Dat verwacht ik niet. Er is één heel belangrijk verschil tussen de aardappelteelt in Noord-Amerika en in Europa en dat is de voorspelbaarheid van opbrengsten. In Amerika zijn de opbrengsten veel stabieler met opbrengsten die variëren tussen een paar procent meer of minder dan gemiddeld. In Nederland variëren de opbrengsten met plus of min 20% ten opzichte van gemiddeld. Je kan in de verkoopposities van friet dus geen rekening houden met bijna 100% afdekking. 75% indekking op vaste prijs zal een absolute max blijven voor verwerkers. De extra aardappelen moeten op een of andere manier geprijsd en afgezet worden."

"De vraag die gesteld moet worden is, hoe verdelen we het risico in de keten? Teeltkosten zijn gestegen en afgelopen seizoen werd duidelijk dat het weer ook een aanzienlijk risico is met droogte, neerslag en een hoge phytophthora-druk. Een risico-opslag van 15% bovenop de kostprijs is dan ook niets vreemds. In Amerika werkt de industrie met een kostprijsplus model. De basis voor die kostprijs wordt gevormd door een beperkte groep grote telers. In Noordwest-Europa hebben we een veel grotere groep telers met kostprijzen die mede door de grote verschillen in opbrengst veel meer variëren. De waarde verdeling in de keten moet beter. Dat begint met een kostendekkende contractprijs maar ook een transparante en goede marktwerking voor de vrije aardappelen. Dat zit hem bijvoorbeeld in een termijnmarkt die ondanks dat er dit jaar veel minder transacties zijn nog steeds een goede graadmeter is voor de ontwikkelingen op de markt. Kijk maar naar het effect van het droge voorjaar of de natte herfst op de termijnmarkt. Daarnaast is er winst te halen met een betrouwbare en transparante notering. Zo weten telers wat reële prijzen zijn voor vrije aardappelen."

De aardappelen vrij telen, is dat een betere keuze voor de teler?
"Het gaat niet om beter of slechter, maar om maatwerk op telerniveau, om welk risico je als teler kan en wil dragen. Over een reeks van jaren is de gemiddelde prijs van vrije aardappelen hoger dan van contracten, dat is in onderstaande tabel ook te zien. In het Nedato Flex Systeem (NFS) is het aandeel vrije aardappelen 75%. Is liquiditeit een knelpunt op je bedrijf of wil je wat meer zekerheid, dan kun je misschien beter kiezen voor een groter aandeel aardappelen op contract. Dan weet je dat de directe inputkosten grotendeels gedekt zijn. Wanneer het bedrijf financieel meer ruimte heeft kun je ook meer risico nemen. Risicomanagement gaat over meer dan alleen de prijs vast zetten, ook over rassenkeuze, bewaarmogelijkheden en kwaliteit van aardappelen."

"Nedato heeft het Nedato Flex Systeem (NFS) waarin telers een mix kunnen maken uit vier verschillende prijsvormingssystemen. Vaste contractprijs, pool zonder voorverkoop, klikcontracten op de termijnmarkt en verkoop tegen dagprijs. Over de laatste vijf jaar hebben onze telers die gebruik via het NFS gemiddeld een hogere prijs kunnen realiseren dan met 35 ton op contract en de meeleverkilo's afgerekend op de PotatoNL."

Dat is een mooi resultaat voor de leden, maar telers en verwerkers weten elkaar steeds beter te vinden en verschillende partijen in de tussenhandel zijn de afgelopen jaren verdwenen. Heeft een coöperatie als Nedato nog wel bestaansrecht?
"Het gaat er uiteindelijk om dat wij zowel voor de telers als voor de verwerkers een toegevoegde waarde hebben. Voor onze telers doen we dat met advies op alle niveaus, gebundeld aanbieden van aardappelen en brede belangenbehartiging. Op teeltniveau zijn we door onze samenwerking met CZAV heel sterk. Maar ook op het gebied van vermarkten van aardappelen hebben we onze leden veel te bieden. Voor de verwerkers zit onze meerwaarde er bijvoorbeeld in dat we grotere partijen aardappelen die aan dezelfde specificaties voldoen kunnen aanbieden op het juiste gewenste moment. Wij weten wat er bij welke teler in de schuur zit en daarom kunnen we snel schakelen en de afnemer voorzien van de aardappelen die hij op dat moment nodig heeft. Een langdurige betrouwbare relatie is daarom erg belangrijk. Samenwerking in de keten was en wordt steeds belangrijker."

"Dat telers zien dat we van toegevoegde waarde zijn, blijkt wel uit dat we nog steeds nieuwe leden aantrekken. Dat is een diversiteit aan telers, kleinere telers die de verkoop van hun aardappelen uit handen geven, maar ook de grote telers die bijvoorbeeld voor de risicospreiding niet afhankelijk willen zijn van twee of drie verwerkers maar een extra afnemer zoeken. De kans is klein maar het zal je maar gebeuren dat een verwerker zijn financiële verplichtingen niet naar jou als teler kan nakomen. In België is de termijnmarkt nog relatief onbekend en trekken we nieuwe leden aan die daar ervaringen mee op willen doen. In Duitsland zien we dan weer dat telers graag van onze teeltbegeleiding gebruik willen maken. Ik zeg weleens voor een teler die samen met zijn vrouw of zoon/dochter in een maatschap zit, vervult Nedato de rol van een MT-overleg. Stel je wil een nieuwe bewaring bouwen dan geven we geen bouwadvies, maar we denken wel mee en kunnen ideeën aandragen op basis van ervaringen van andere leden."

We hebben het vooral over markt en prijzen gehad, maar er komt meer op de aardappelsector en landbouw in brede zin af. Hoe ziet u die ontwikkelingen?
"Het areaal aardappelen in Nederland en België heeft denk ik zijn maximum bereikt en zal eerder krimpen dan groeien. Denk bijvoorbeeld aan de 1 oktobermaatregel, de verplichting van 1 op 3 rustgewassen op zand en löss en nog recenter de NV-gebieden. Daar komt bij dat de hectare opbrengsten eerder een daling dan een stijging laten zien. Sommige telers gaan daarom van 1 op 3 aardappelen naar 1 op 4 of van 1 op 4 naar 1 op 5 om het bouwplan te extensiveren. Frites, tafel, pootgoed en zetmeel zijn allemaal aan de markt voor dat krimpende areaal aardappelen. Als één de prijs sterk verhoogd dan gaat dat ten koste van de anderen. Door hogere fritesaardappelprijzen hebben sommige pootgoedtelers meer fritesaardappelen geteeld of zijn zelfs helemaal overgeschakeld. Als het groeiseizoen dan ook nog eens tegenzit zoals afgelopen seizoen, dan loop je tegen tekorten aan zoals we nu zien met de beschikbaarheid van pootgoed."

Verschillende teeltdoelen die strijden om dezelfde hectares. Is dat ook de reden geweest om de tafelaardappel tak onder te brengen in een nieuwe coöperatie?
"De tafelmarkt laat al jaren een krimpende trend zien. Een aantal jaar geleden hebben we dat op kunnen vangen door een efficiëntieslag te maken met een reorganisatie. Om rendabel te blijven wisten we dat we extra volume moesten aantrekken voor het sorteerbedrijf. In een krimpende markt lukt dat alleen door samenwerking of overname. Door de tafelaardappel activiteiten van Leo de Kock en Agrico samen te voegen hebben we dat volume. De pure tafelaardappeltelers zijn overgestapt naar de coöperatie PotatoNext. Een deel van de leden die zowel tafel als AVI-aardappelen telen is lid geworden van beide coöperaties. Vooral leden die om welke reden dan ook moeite hadden de maximale kwaliteitspremies te halen in de tafelteelt, zijn gedurende de laatste jaren volledig over gestapt naar frites. Het missen van premies drukt in de tafelteelt namelijk sterk op het rendement. De belangen voor de tafel- en fritestelers zijn niet gelijk. PotatoNext focust zich op de tafeltelers en Nedato kan zich volledig inzetten voor de fritestelers."

"Dat Nedato alleen met de fritesaardappelen verder gaat, betekent niet dat we naar binnen gekeerd zijn. Waar mogelijk zoeken we de samenwerking. Als wij op een kwestie hetzelfde belang hebben als de Vavi, LTO, NAV waarom dan niet samen optrekken? Er komt behoorlijk wat op de sector af. Telers denken dan al snel aan wet- en regelgeving maar vergeet niet de verduurzamingsprogramma's. Dat begint bij de klanten van onze klanten, de fastfoodketens en groothandelsbedrijven die duurzaamheidseisen stellen aan de producten die ze inkopen en dat schuift steeds verder op in de keten. Uiteindelijk ook naar de teler. Succesvolle introducties van verduurzaming bij de teler staat of valt bij motivatie en daarmee beloning voor inspanningen. Dan kom je weer uit op de waarde verdeling in de keten. De huidige prijs van voorgebakken frites vormt in elk geval een goede basis voor een eerlijke herverdeling binnen de aardappelketen."