Een paar procent vrije aardappelen maakt markt

Hoeveel aardappelen nog echt vrij geteeld worden, is al jaren voer voor discussie. Er wordt nog weleens gezegd dat circa driekwart van de Nederlandse aardappeloogst via pool, contract of als meeleverkilo's door telers wordt vermarkt. De aardappelprijs wordt dus maar op een relatief klein volume gebaseerd. Dat kleine vrije deel van de markt is echter ook voor telers met nauwelijks of geen vrije aardappelen van belang. De noteringen zijn immers een belangrijke factor bij het bepalen van de prijs voor aardappelen in de pool en als referentieprijs voor de meeleverkilo's.

Het vaststellen van een prijs in de vorm van een notering is zeker in een markt die in beweging is en/of bij relatief weinig inbreng een uitdaging voor een noteringscommissie of price reporting agency (PRA). Kritiek (al dan niet terecht) is nooit ver weg. Kopers zijn snel geneigd de prijs te hoog te noemen, terwijl verkopers een beursprijs te laag vinden. Maar als er nauwelijks kritiek komt op een notering en er weinig tot geen vragen gesteld worden, dan zou je je pas echt zorgen moeten maken. En juist dat is het scenario dat zich op de aardappelmarkt ontvouwt.

Transparantie in de markt
Sinds seizoen 2017/18 zijn de regionale Nederlandse beursnoteringen voor (frites)aardappelen samengevoegd een landelijke aardappelnotering en noteren LNCN, NAO, VAVI en ZLTO gezamenlijk in Aardappelmarkt PotatoNL. Alle transacties tussen teler en handel en teler en verwerker kunnen voor de notering worden aangemeld. Transacties tussen handel en handel en van handel naar verwerking worden niet meegenomen in de notering. Dat betekent overigens wel dat de transacties van een pool tussen wal en schip vallen. Dat zijn namelijk geen directe transacties tussen teler en handelaar of verwerker. Het noteringsprotocol van de PotatoNL is glashelder en voor iedereen in te zien via de website waarop ook de notering wordt gepubliceerd.

Bij de input voor de noteringen voor de fritesgeschikte aardappelen is een grote rol weggelegd voor de Branche Organisatie Akkerbouw (BO). Zowel verwerkers als telers zijn bij de BO aangesloten en als koepelorganisatie staat de BO boven de partijen zonder directe belangen in de markt. De BO verzamelt de koopovereenkomsten, anonimiseert deze en levert deze vervolgens aan bij de noteringscommissie.

Vier leden van de VAVI zijn de verplichting aangegaan om alle transacties van vrije aardappelen (dus geen meeleverkilo's die al vastgelegd zijn) boven de 50 ton die aan de voorwaarden voor notering voldoen in te brengen. Die prijsinput is voor iedereen te raadplegen op het Platform Aardappel Transacties, de PAT. Dat is overigens een geautomatiseerd systeem waarbij de BO alleen in actie komt na melding van een vermeende fout of ontbrekende transactie. Navraag bij de VAVI en BO leert dat er in de praktijk nauwelijks problemen worden gemeld. Daarbij is overigens wel een belangrijke taak voor de telers weggelegd. Zij hebben de verantwoordelijk aan de bel te trekken als er een transactie op de PAT ontbreekt of als er iets niet klopt.

Nauwelijks vrije aardappelen
Als je de inbreng op de PAT naast de verwerkingscijfers van de VAVI legt, ontstaat toch wel een ander beeld over de vrije markt dan het kwart vrije aardappelen waar in de sector nogal eens mee wordt gerekend. Over hoe je dat vaststelt kun je discussiëren, maar - of je nu het totaal op de PAT deelt door het totale verwerkingscijfer of dat je de op termijn gekochte aardappelen op de PAT niet meeneemt en het aandeel geïmporteerde aardappelen in mindering brengt op het verwerkingscijfer - het percentage vrije aardappelen is de afgelopen maanden zelden boven de 5% uitgekomen. Uitschieter naar beneden was januari waar de PAT-inbreng ongeveer 1% van de verwerking uitmaakte.

​

Bij bovenstaande grafiek moet wel de opmerking gemaakt worden dat dit alleen de vrije transacties tussen teler en vier leden van de VAVI zijn. De transacties tussen telers en handelaren zitten daar niet bij. Handelaren of telers kunnen deze wel inbrengen op de PotatoNL, maar in welke mate dat gebeurt is moeilijk te achterhalen.

Een ander probleem dat op de achtergrond speelt bij de aardappelnotering is de lus van vrije aardappelen die worden afgerekend op basis van de notering. Het is niet ongebruikelijk om vrije aardappelen af te rekenen op basis van de laatste notering. Dat is een nieuwe transactie die een week later weer ingebracht kan worden in de notering en daarmee werkt de oude notering weer een week langer door. Door keer op keer dit trucje te herhalen, kan een opgaande markt geremd worden. En reken maar uit: de financiële gevolgen daarvan zijn groot. Maanden waarin 350.000 ton worden verwerkt, zijn geen uitzondering. Stel dat daarvan een derde nog een prijs moet krijgen, dan scheelt een €1 lager notering al €1 miljoen in de inkoop voor de verwerkers.

Signaalfunctie van de termijnmarkt
Je zou kunnen betogen dat de vraag wat de prijs is van aardappelen minder relevant wordt en dat we ons beter kunnen afvragen hoe die prijs tot stand komt. Op andere grondstofmarkten is een belangrijke rol weggelegd voor de termijnmarkt. Denk bijvoorbeeld aan de Matif voor tarwe en koolzaad. Bij veel afnemers waar telers zaken mee doen is de dagprijs een directe afgeleide van de Matif. Zelfs op de oliemarkt - de grootste grondstofmarkt - wordt ongeveer de helft van alle olie wereldwijd op de een of andere manier aan de Brent-olie-termijnmarkt gerelateerd. Een Matif, CBoT of Brent zijn vaste waardes die niet ter discussie staan.

Dat is bij de aardappeltermijnmarkt anders. Onder meer door relatief weinig transacties en een bank die zich terugtrekt, worden er vraagtekens gezet bij de signaalfunctie van de aardappeltermijnmarkt. Wellicht dat de komst van ADM de aardappeltermijnmarkt een nieuwe impuls geeft. Het is in elk geval wel een seizoen voor stemming op de aardappeltermijnmarkt met een laat, koel en nat voorjaar en nu droogte. Kijk daarvoor maar naar de granenmarkt waar allerlei factoren van het weer tot oorlog in een min of meer gestandaardiseerde markt samen komen in de prijsvorming.

Dat een markt prima kan functioneren zonder termijnmarkt bewijst de uienmarkt. Het grote verschil tussen de aardappel- en uienmarkt is echter dat relatief veel uien vrij geteeld worden. Pool, contract of de voor de uienhandel kenmerkende participaties zijn er wel, maar hebben niet de overhand. Het areaal aardappelen per teler neemt al jaren toe en daarmee nemen ook de risico's toe en wordt er meer en meer zekerheid gezocht, bijvoorbeeld in contracten. Een meer vrije markt zoals bij de uien is daarmee niet erg waarschijnlijk.