Hoe duurzaam zijn coöperaties?

We organiseerden eerder deze zomer een internationaal congres over coöperaties. 'We' is in dit geval: alle universitaire instellingen die in Nederland op dit vlak actief zijn, Rabobank en NCR. Het is een goede gelegenheid om na te denken over hoe het ervoor staat met de toekomstbestendigheid van deze organisatievorm.

Voor veel economen is de coöperatieve ondernemingsvorm slechts een vreemde manier om de economie te organiseren. Economische organisatie loopt vaak via de markt, waar onafhankelijke partijen met elkaar handelen. De prijs (en het contract) vormt daar een signaal, waar de ander zijn activiteiten op afstemt.

Daartegenover staat de interne organisatie met hiërarchie, waarin de directie of de holding anderen aanstuurt via een gezagsrelatie. De coöperatie is een hybride van die 2: boeren sturen de directie van hun coöperatie aan, maar er is ook sprake van een prijs en een zekere onafhankelijkheid.

Coöperatieve ondernemingsvorm
De coöperatieve ondernemingsvorm heeft vooral zin als de 2 andere modellen niet goed werken, bijvoorbeeld omdat de markt faalt en boeren te afhankelijk zijn van 1 of enkele afnemers. Of omdat hun bedrijven te klein worden voor bepaalde gespecialiseerde activiteiten (dat gold ooit voor de geïndustrialiseerde boter- en kaasproductie).

Die verklaringen gelden bij de grote landbouwcoöperaties, die internationaal actief zijn en soms ook buitenlandse leden hebben. Maar voor het feit dat ze al meer dan 100 jaar bestaan en samen de markt beheersen (althans degenen die de anderen hebben opgeslokt), zijn andere verklaringen nodig, zo constateerde prof. Jos Bijman (WUR) onlangs in een artikel over de Nederlandse zuivel.

Ik vermoed dat dit ligt in het feit dat wij coöperaties als een economische activiteit zien en ze op die manier besturen. Ze zitten daarmee dicht bij het model van het niet-coöperatieve bedrijf. Op het congres presenteerde een Spaanse collega een onderzoek over de arbeiderscoöperaties in Baskenland die zeer succesvolle grote industriële ondernemingen zijn. Ook van hen werd gesteld dat ze in de eerste plaats economische ondernemingen zijn, die door hun leden meer op rendement dan op missie worden beoordeeld.

Goede prijzen voor leden
Voor de coöperaties betekent dat vooral goede prijzen voor de leden realiseren, op basis van in het verleden opgebouwd kapitaal. Tegelijkertijd moeten zij blijven investeren in de marktpositie. Dat gratis kapitaal uit het verleden is een belangrijk concurrentiemiddel met de particuliere bedrijven.

Echter, tegelijkertijd moet men ook aan ledentrouw werken. Dit illustreerde prof. Markus Hanisch uit Berlijn aan de hand van een voorbeeld in de Duitse zuivel; waar 12.000 boeren het investeren in zuivelfabrieken en merken te risicovol vinden voor het geboden rendement. Zij hebben een verkoopvereniging opgericht die de melk verkoopt aan de hoogstbiedende.

Het coöperatieve denken bloeit op waar de markt of overheid faalt, betoogde prof. Tine de Moor (Utrecht). Zij ziet een nieuwe golf, na de golf van gemeenschappelijke belangenbehartiging in de negentiende eeuw. Waar de huidige ondernemingen de verduurzaming niet goed oppakken (zoals bij energie-coöperaties of duurzaam voedsel) of daar waar de overheid zich terugtrekt of zaken niet goed regelt (zoals voor ZZP'ers of in de zorg).

Spelen oudere coöperatie een rol?
Daarmee ligt ook de vraag op tafel of de oudere coöperaties een specifieke rol kunnen spelen in duurzaamheid. In de bankencrisis werd en wordt beweerd dat coöperaties minder gevoelig bleken voor de verlokkingen van speculatief gedrag in financiële markten, meer op de lange termijn letten en dus duurzamer zijn. Maar er zijn ook voorbeelden van coöperaties waar de leden vast zitten aan een onduurzaam productieproces met regionale milieueffecten.

Dit terwijl particuliere ondernemingen hun toeleveranciers makkelijk selecteren of segmenteren voor een duurzaam label. Daarmee is er voor de oudere coöperaties nog een belangrijke uitdaging: kunnen ze als leden en coöperatief bedrijf de gedrevenheid en missies van de nieuwe generatie omarmen om hun samenwerking een hechtere basis te geven? Of maakt de trend naar een duurzamere economie ze het leven lastig omdat veranderen lastig is?

Krijn J. Poppe

Krijn Poppe werkte bijna 40 jaar als econoom bij het LEI en Wageningen UR en vervult nu een aantal advies- en bestuursfuncties. Voor Boerenbusiness duikt hij in zijn boekenkast en bespreekt actuele ontwikkelingen aan de hand van klassiek geworden studies.

© DCA Market Intelligence. Op deze marktinformatie berust auteursrecht. Het is niet toegestaan de inhoud te vermenigvuldigen, distribueren, verspreiden of tegen vergoeding beschikbaar te stellen aan derden, in welke vorm dan ook, zonder de uitdrukkelijke, schriftelijke, toestemming van DCA Market Intelligence.